Το θέλημα του Θεού ζητά τη συμφωνία σου

«Εγώ γνωρίζω τις βουλές που βουλεύομαι για σας, λέει ο Κύριος, βουλές ειρήνης, και όχι κακού, για να σας δώσω το προσδοκώμενο τέλος». Ιερεμίας 29:11.

Όποιο κι αν είναι το θέλημα του Θεού στους διάφορους τομείς της ζωής σου, σε ψάχνει. Σου φωνάζει στα σταυροδρόμια σου. Σου λέει να πας μπροστά. Ή σου λέει να κάνεις πίσω. Πολλές φορές αναρωτιέσαι ποιο να είναι το θέλημά Του. Εξετάζεις επιλογές, προσεύχεσαι, διαβάζεις τη Βίβλο. Ρωτάς με επιμονή τον Θεό. Κάποτε φοβάσαι μήπως το χάσεις πάνω σε μια μεγάλη επιθυμία σου ή ακόμη και στην άγνοιά σου.

Εντούτοις, το θέλημα του Θεού είναι ξεκάθαρο, γιατί ο Θεός φροντίζει να το κάνει ξεκάθαρο, όταν πάρεις την απόφαση να Τον υπακούσεις.  Και πρόκειται για απόφαση, γιατί κάποτε η θέληση καταντά τόσο αδύναμη, τα συναισθήματα τόσο συγκεχυμένα, η λογική αντικρουόμενη. Ωστόσο, αν μέσα στην καρδιά σου αποφασίσεις να αφιερώσεις τη θέλησή σου στον Θεό και Του δώσεις τη δυνατότητα να αλλάξει τον τρόπο που αισθάνεσαι ή που σκέφτεσαι, θα δεις ότι το θέλημα του Θεού δεν είναι ακαθόριστο ή δύσκολο... Είτε πρέπει να πας μπροστά είτε πρέπει να κάνεις πίσω.

Αναφέρω δύο βιβλικά παραδείγματα. Πρώτον, ο Ιωσήφ και η Μαρία είχαν και οι δύο διαφορετικά σχέδια για τη ζωή τους. Ο Ιωσήφ δεν ήθελε να πάρει μια γυναίκα που βρέθηκε έγκυος μην ξέροντας πώς. Η Μαριάμ, από την άλλη, είναι λογικό να μην ήθελε να μπει σε μια διαδικασία απόρριψης και εξευτελισμού σε μια κοινωνία που η εγκυμοσύνη πριν το γάμο επέσυρε την τιμωρία του λιθοβολισμού. 

Δεύτερον, ο Ιησούς Χριστός στον σταυρό. Η λογική Του ίσως Του υποδείκνυε άλλα. Θα πίστευε κανείς  σ’ έναν σταυρωμένο ότι αυτός ήταν ο Μεσσίας; Τι θα γινόταν με τους μαθητές Του που θα σκόρπιζαν; Και η ντροπή της αμαρτίας που θα φορτωνόταν ενώ δεν Του ανήκε; Η θέλησή Του λύγισε στη Γεθσημανή μπροστά στο βάρος μιας επώδυνης θυσίας σε πνευματικό και σαρκικό επίπεδο. Εντούτοις, αυτή η αναστατωμένη θέληση παραδόθηκε με μια τελεσίδικη απόφαση στον Θεό: «Πατέρα μου, αν δεν είναι δυνατόν να παρέλθει από μένα τούτο το ποτήρι, χωρίς να το πιω, ας γίνει το θέλημά σου» (Ματθαίος 26:42).

Το θέλημα του Θεού σε ψάχνει, δεν σκάει πάνω σου τυχαία! Θα σου γίνει γνωστό, γιατί ο Θεός σε καλεί να πάρεις μέρος σ’ ένα ευλογημένο σχέδιο που μπορεί να μην καταλαβαίνεις για την ώρα ή δεν μπορείς να το σηκώσεις τη στιγμή που σου φανερώνεται. Πάραυτα, το θέλημα του Θεού απαιτεί και τη δική σου δυνατή ή αδύναμη συναίνεση. Θα μπορέσεις να το κάνεις μόνο αν μπορείς να εμπιστευτείς ότι ο Θεός έχει για σένα προσωπικά βουλές ειρήνης και όχι κακού που θα σε οδηγήσουν σ’ ένα προσδοκώμενο, ευλογημένο τέλος (Ιερεμίας 29:11).

Το κόστος της χριστιανικής ζωής

«Ο Κύριος είναι δύναμή μου, και ασπίδα μου· σ' αυτόν έλπισε η καρδιά μου, και βοηθήθηκα [...].Ψαλμός 28:7.

Όλα τα πράγματα έχουν κάποιο κόστος. Για κάποια είμαστε πρόθυμοι να το πληρώσουμε, διότι καταβάλουμε κόπο και πόνο μόνο για όσα πιστεύουμε ότι αξίζουν.

Αν μας ενδιαφέρει η μόρφωση, θα μορφωθούμε όσο κι αν μας κοστίσει. Αν μας νοιάζει η εξωτερική εμφάνιση, η ομορφιά, η υγεία, θα κοπιάσουμε γι' αυτά. Αν στοχεύουμε στην καταξίωση, θα κάνουμε θυσίες. Αν πιστεύουμε στην οικογένεια, θα θυσιαστούμε στον βωμό της.

Αν μας ενδιαφέρει ο Χριστός, θα κληθούμε συχνά να καταβάλουμε το κόστος για ν' απολαύσουμε το πρόσωπό Του.

Αν χρειαζόταν να συνοψίσω το κόστος της χριστιανικής ζωής, θα το συνόψιζα, με το φόβο να γίνω φοβερά απλουστευτική και γενικευτική, στο κόστος μιας ατομικής- μοναχικής ζωής. Μόνος σου ενώπιον του Θεού θα κάνεις τις επιλογές σου και θα πάρεις τις αποφάσεις σου σε σταυροδρόμια σου. Μόνος σου θα περπατήσεις σε δρόμους θλίψεων και σιωπής. Μόνος σου θα σταθείς απέναντι στο ρεύμα του κόσμου και στο κακό. Μόνος σου θα πας το δεύτερο μίλι. Μόνος σου θα σταθείς στην ώρα της αγάπης και της συγχώρεσης. Μόνος στην ώρα του πικρού ποτηριού. Τέλος, μόνος σου θα κρατήσεις την ευθύνη και το βάρος για όλα αυτά που πιστεύεις.

Είναι βιβλικό, ασφαλές και μάλλον βολικό να πιστεύουμε σε μια εκκλησία και μια αδελφότητα που θεραπεύει στηρίζει, ενώνει. Αυτό είναι αλήθεια και ήταν πάντα το ζητούμενο στην χριστιανική ιστορία, αλλά δεν ήταν ούτε και είναι ποτέ σχεδόν εφικτό. Η εκκλησία αποτυγχάνει να είναι σε όλες τις ώρες της ζωής ενώ πιστού αυτό που ο Χριστός είναι για μας: παρών και ενεργών σε όλες μας τις ώρες.

Το ίδιο ισχύει και για τη χριστιανική μας οικογένεια ή τη χριστιανική φιλία. Όλα αυτά έχουν όρια. Στη Βίβλο υπάρχουν πάντα οι ώρες της κρίσης και της μοναχικής ζωής των πιστών ανθρώπων. Πάρτε τον Αβραάμ, τον Ιακώβ, τη Ρουθ, τον Δαβίδ, τον Ιώβ, τη Μαρία, τον Χριστό, τον Απ. Παύλο και τόσους ακόμη.

Η ζωή που ο Χριστός μάς καλεί να ζήσουμε είναι μια ατομική ζωή μαζί Του και μια μοναχική ζωή σε ώρες δύσκολες και ώρες επιλογών. Αυτό θεωρώ ότι είναι και το μεγαλύτερο κόστος, καθώς γενικότερα θλίψεις και στερήσεις που συναντάμε αποτελούν μέρος της κοινής ανθρώπινης μοίρας μας. Το να ζήσεις, όμως, τη ζωή του Χριστού όπως πρέπει να τη ζήσεις είναι μια ατομική επιλογή συχνά μοναχικής πορείας. Θα πληρώσεις το κόστος μόνο αν θεωρείς ότι αξίζει.

Δώσε αυθόρμητα και γενναιόδωρα

«Ο Κύριος είναι Θεός γνώσεων· και οι πράξεις σταθμίζονται απ' αυτόν». Α’ Σαμουήλ 2:3.

Ο πιστός δούλος του Αβραάμ, ο Ελιέζερ, στάλθηκε στη χώρα του κυρίου του, προκειμένου να βρει μια σύζυγο για τον γιο του, τον Ισαάκ. Πριν καλά-καλά αποφασίσει ποια θα μπορούσε να ήταν η κατάλληλη από αυτές που θα τραβούσαν την προσοχή του, ο Ελιέζερ ζήτησε ένα σημάδι από τον Θεό: «[…] η κόρη στην οποία θα πω: Γύρε τη στάμνα σου, παρακαλώ, για να πιω, κι αυτή θα πει: Πιες, και θα ποτίσω και τις καμήλες σου, αυτή ας είναι εκείνη την οποία ετοίμασες στον δούλο σου τον Ισαάκ» ( Γένεση 24:14).

Ο τρόπος μοιάζει αστείος, ωστόσο είχε κάτι το σοφό να μας διδάξει. Όταν προσπαθούμε να δούμε ποιοι άνθρωποι αξίζουν, με ποιους θα μπορούσαμε να κάνουμε βαθύτερες σχέσεις σε διάφορα επίπεδα, ας λάβουμε υπόψη μας την αυθόρμητη καλοσύνη, τη γενναιοδωρία και την προθυμία, γιατί λένε πολλά για τον ποιόν του ανθρώπου που έχουμε απέναντί μας.

Ωστόσο, αυτό που θέλω να τονίσω εδώ δεν είναι τι να ψάξουμε εμείς –αν και σημαντικό-, αλλά το πώς πρέπει εμείς να είμαστε, για να υπηρετήσουμε το θεϊκό σχέδιο.

Η Ρεβέκκα, χωρίς να το ξέρει, εκπλήρωνε την αποστολή της. Κατ’ αρχήν, ήταν έτοιμη να συμπονέσει, γιατί η καρδιά της ήταν γενναιόδωρη. Χωρίς να υπολογίσει το χρόνο που θα έχανε για να ποτίσει τις καμήλες του ξένου, την κούρασή της, το τι θα σκέφτονταν οι άλλοι γι’ αυτήν, πρόσφερε αυθόρμητα και ακούραστα. Είχε κατέβει να γεμίσει τη στάμνα της, αλλά η ζεστή καρδιά της την έσπρωξε να αναλάβει ένα έργο που άλλη γυναίκα μπορεί να είχε αποφύγει, λέγοντας: Τι με νοιάζει αυτός τώρα; Τι έχω να κερδίσω από δαύτον; Επίσης, δεν σκέφτηκε ξαφνικά: Ποιος να’ ναι αυτός; Να, μια κατάλληλη ευκαιρία για γνωριμία. Ας δείξω καλοσύνη, μπορεί ν' αξίζει ο κόπος!

Κάθε άλλο, η στάση της Ρεβέκκας ήταν ο τρόπος που ζούσε στην καθημερινότητά της. Ο Θεός είδε την καρδιά της και της επιφύλαξε μια τεράστια ευλογία σε μια ανύποπτη στιγμή. Πράγματι, οι όμορφες ευκαιρίες δεν είναι αποτέλεσμα της τύχης, αλλά μάλλον σχετίζονται με μια ζωή αφιερωμένη στον Θεό που ενδιαφέρεται να Τον υπηρετήσει, υπηρετώντας τους άλλους.

Ο Θεός ξέρει τις καρδιές μας, επειδή είναι «Θεός γνώσεων· και οι πράξεις σταθμίζονται απ' αυτόν» (Α’ Σαμουήλ 2:3). Ο Κύριος μάς νοιάζεται πάντα και ανοίγει πόρτες, γι' αυτό ας μην αφήσουμε να χαθούν διάφορα "θεόσταλτα ραντεβού" της πρόνοιάς Του. Είθε Εκείνος να μας βοηθήσει να είμαστε αυτοί που πρέπει να είμαστε και να έχουμε διάκριση στον δρόμο που μας οδηγεί το θεϊκό σχέδιο.

Κλείνοντας, μη σκεφτείτε τι μπορεί να κερδίσετε από άτομα τα οποία ο Θεός φέρνει δίπλα σας. Κρατήστε μια ταπεινή καρδιά. Δώστε αυθόρμητα και γενναιόδωρα. Αν κάποιο άτομο έχει ανάγκη τη συμπόνια και την καλοσύνη σας, δώστε τες. Μη γίνεστε επιλεκτικοί, ούτε πονηροί. Δώστε από τον εαυτό σας και ο Θεός που είναι Θεός γνώσεων, θα φέρει στο φως τη δικαιοσύνη σας και θα σας ανταμείψει για ό,τι κάνετε στη σιωπηλή καθημερινότητά σας.  

Οι θησαυροί μιας θλιμμένης ψυχής

« […] εγώ είμαι γυναίκα καταθλιμμένη στην ψυχή· ούτε κρασί ούτε σίκερα δεν ήπια, αλλά ξέχυσα την ψυχή μου μπροστά στον Κύριο». Α΄Σαμουήλ 1:15.

Δεν μας αρέσουν καθόλου οι θλίψεις, αλλά φαίνεται ότι κάποιοι από μας μέσα από μεγάλες απογοητεύσεις και θλίψεις διδασκόμαστε, ωριμάζουμε και ευλογούμαστε. Γι' αυτό θα επανέλθω στην Άννα, τη στείρα σύζυγο του Ελκανά, της οποίας η αδυναμία έγινε στα χέρια του Θεού ένα πολύτιμο εργαλείο καθαρισμού και πλουτισμού ταυτόχρονα.

Η Άννα ζούσε σ’ ένα διχασμένο σπίτι, δίπλα στη Φενίννα και τα πολλά παιδιά της. Όμως... η ευλογία και η πλήρωση δεν έκαναν τη Φεννίνα καλύτερη! Δεν έδειξε ίχνος κατανόησης στη στείρα Άννα, και αυτό γιατί ο αέρας της επιτυχίας, η πρόκληση, η κριτική, η αδιαφορία είναι εκδηλώσεις μιας εγωιστικής καρδιάς που δεν έχει καταλάβει πολλά πράγματα για τον εαυτό της και για τα σχέδια του Θεού. 

Από την άλλη πλευρά, βρισκόταν η Άννα. Η καταπικραμένη  Άννα. Ο άντρας της την αγαπούσε πολύ, τι κι αν ήταν στείρα, όμως αυτό δεν απάλυνε την οδύνη της. Είναι ακατανόητο πώς δεν δημιούργησε η ίδια προβλήματα στο σπίτι που ζούσε με την άδικη συμπεριφορά που υφίστατο από τη Φενίννα.  Είναι επίσης θαυμαστό ότι η πίστη της δεν λύγισε μέσα στις συνθήκες. Η Άννα αγαπούσε τον Θεό, έτσι οι απογοητεύσεις της γίνονταν προσευχές. Οι ταπεινώσεις της κραυγές σ’ Αυτόν. Για τη Φενίννα δεν χρειάστηκε αυτός ο δρόμος. Εξάλλου, δεν θα τον είχε ποτέ επιλέξει. Ένας άνθρωπος που στην ευρυχωρία και τη χαρά είναι μικρόψυχος ή προκλητικός, φανταστείτε τι θα είναι στη θλίψη του.

Γι' αυτό μάλλον το λόγο το σχέδιο του Θεού δεν περιλάμβανε τη φαινομενικά επιτυχημένη  Φενίννα, αλλά τη φτωχή Άννα. Διορθώνω: την πιστή Άννα. Η Άννα καθαρίστηκε μέσα στη θλίψη της. Η Άννα αφιερώθηκε και αφιέρωσε μέσα στη στέρησή της. Έγινε άνθρωπος προσευχής, υπομονής και πίστης. Η Άννα ευλογήθηκε και πλουτίστηκε όσο δεν μπορούσε να φανταστεί. Ο Θεός γιάτρεψε τη θλίψη της, ύψωσε την ταπείνωσή της και ανέτρεψε την αδυναμία της. Μην αναρωτιέστε για τον προφήτη Σαμουήλ, το πρώτο της παιδί, ότι έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στα σχέδια του Θεού στο λαό Ισραήλ και ότι ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος υπομονής και προσευχής. Δέστε τη μητέρα που ο Θεός τού έδωσε! Δέστε από πού ξεκινά η ιστορία του Σαμουήλ. Εκεί που τελειώνει η ευλογημένη ιστορία της Άννας. 

Μη ζηλεύεις. Να προσεύχεσαι και να εμπιστεύεσαι τα σχέδια του Θεού.

«Υπήρχε δε κάποιος άνθρωπος από τη Ραμαθάιμ-σοφίμ, από το βουνό Εφραϊμ, και το όνομά του ήταν Ελκανά […] Και είχε δύο γυναίκες· το όνομα της μιας ήταν Άννα, και το όνομα της δεύτερης, Φενίννα· η μεν Φενίννα είχε παιδιά, η Άννα όμως δεν είχε παιδιά». Α΄Σαμουήλ 1:1-2.

Συχνά η ζωή μάς φέρνει αντιμέτωπους με ανισότιμες συνθήκες. Χωρίς να υπάρχει κάποιος εμφανής λόγος, αναρωτιόμαστε γιατί είμαστε χωρίς δουλειά ενώ ο άλλος έχει. Γιατί είμαστε χωρίς σύζυγο ή παιδιά, ενώ οι άλλοι τα απολαμβάνουν. Γιατί είμαστε χωρίς υγεία, γιατί χάσαμε ένα αγαπημένο μας πρόσωπο, γιατί στερούμαστε και βιοπαλεύουμε… Γιατί εμείς και όχι ο άλλος;

Χωρίς να μπορεί κάποιος να δώσει ξεκάθαρες εξηγήσεις, ξέρουμε ότι η ζωή γεννά διαρκώς ανισότιμες συνθήκες και σχέσεις. Μπορείς να βρεθείς στη μια άκρη (τη χαρούμενη) ή στην άλλη (την πονεμένη). Μπορεί ακόμη να περάσεις από τη μια στην άλλη και πάλι να αναρωτιέσαι γιατί. Εμείς δεν ξέρουμε, όμως ο Θεός ξέρει το γιατί.

Στο σπίτι του Ελκανά η χαρά και η επιτυχία συγκρουόταν καθημερινά με τη θλίψη και την ταπείνωση. Η Φενίννα είχε παιδιά, η Άννα δεν είχε. Και δεν έχει γιατί «ο Κύριος είχε κλείσει τη μήτρα της» ( εδ. 7). Το «κουσούρι» της, η ντροπή της, η αποτυχία της ήταν χέρι του Θεού που για τους δικούς Του λόγους την είχε αποκλείσει από τη χαρά της μητρότητας. Ένα επιπλέον βάρος ήταν η προκλητική στάση της Φενίννα, γιατί η αντίζηλός της την εξωθούσε και την προκαλούσε, σε σημείο που η δυστυχία της την είχε κάνει να μαραζώσει. Άννα σημαίνει «χάρη» και σίγουρα χρειάστηκε τη χάρη του Θεού για να αντιμετωπίσει το βαρύ φορτίο της.

Έχεις στερηθεί πρόσωπα/πράγματα και έχεις επιπλέον αντιμετωπίσει τη χλεύη και την προκλητική συμπεριφορά των άλλων; Μέσα από τέτοιες θλίψεις και απογοητεύσεις, ο Θεός χτίζει συχνά μεγάλη πίστη και στέλνει ιδιαίτερες ευλογίες σ’ αυτούς που Τον αγαπούν πραγματικά. Παρά την οδυνηρή κατάσταση που για χρόνια αντιμετώπιζε, παρά την προσβολή ακόμη και του ιερέα, του Ηλί, που την πέρασε για αχρεία γυναίκα, κάνει εντύπωση ότι η Άννα δεν έγινε πικρή με το περιβάλλον της, ούτε ζηλιάρα με τη Φενίννα. Πολύ περισσότερο δεν έγινε πικρή με τον Θεό που της στέρησε μια ευλογία. Αντίθετα, πήρε την ταπείνωση, τη στέρηση και τη θλίψη της και με πίστη ζήτησε από τον Θεό έναν γιο. Και ο Θεός απάντησε στην προσευχή της!

Οι συνθήκες μπορεί να μας οδηγήσουν σε κλειστούς ορίζοντες. Μπορεί να γίνουν δεσμά. Μπορεί να μας μετατρέψουν είτε σε δυστυχισμένους, πικρόχολους ανθρώπους είτε σε ευλογημένα άτομα που συμμετέχουν στα σχέδια του Θεού. Σε μας αναλογεί μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τη θέση που θα πάρουμε στις συνθήκες που μας «περιόρισε» ο Θεός. Ευλογία δεν είναι μόνο οι καλές συνθήκες. Πραγματική ευλογία είναι να συνεργαζόμαστε με τον Θεό στα σχέδιά Του.

Ποιες ρυτίδες και ατέλειες φοβάσαι;

"[...] και ο Χριστός αγάπησε την εκκλησία, και παρέδωσε τον εαυτό του για χάρη της, για να την αγιάσει [...] και για να την παραστήσει στον εαυτό του εκκλησία ένδοξη, χωρίς να έχει κάποια κηλίδα ή ρυτίδα ή κάτι αυτού τού είδους, αλλά για να είναι αγία και χωρίς ψεγάδι". Εφεσίους 5:25-27.

Ξέρετε πώς κάποιος βελτιώνει ή εξαλείφει οριστικά τις ατέλειες του σώματος και του προσώπου; Με τις διορθωτικές επεμβάσεις. Σπουδαίο να ξέρεις ότι αν κάτι δεν σου αρέσει στο πρόσωπο ή στο σώμα σου -κι αν διαθέτεις φυσικά τα χρήματα, το κέφι και τον κόπο, υπάρχει λύση για να γίνεις όπως ακριβώς θα επιθυμούσες. Με ημερομηνία λήξης, εννοείται!

Ξέρεις πώς βελτιώνονται ή εξαλείφονται τα ελαττώματα του χαρακτήρα; Μπορείς από μόνος σου να βελτιωθείς κάπως, δεν μπορείς όμως ν’ αλλάξεις συθέμελα ψυχή και πνεύμα, παρεκτός κι αν ο Θεός επέμβει στη ζωή σου και σε μεταμορφώσει ολοκληρωτικά. Να ξέρεις ότι η γνώση από μόνη της δεν αρκεί. Θα πρέπει να είσαι έτοιμος παράλληλα να καταβάλεις  το κόστος. Η θέλησή σου είναι απολύτως απαραίτητη. Όπως δεν πας στον πλαστικό χειρουργό σηκωτός και με το ζόρι, έτσι και ο Θεός δεν σ’ αλλάζει με το ζόρι.

Όταν βλέπεις πάνω σου πράγματα που σε δυσαρεστούν αλλά δεν εκλαμβάνονται ως «σοβαρές αμαρτίες», π.χ., φόβοι, επιθετικότητα, τεμπελιά, αταξία, φυγοπονία, κουτσομπολιό, αρρωστημένη τελειομανία, εγωκεντρικότατα, αναποφασιστικότητα και τόσα άλλα, ρώτησε τον εαυτό σου: "Θέλω να αλλάξω στοιχεία του χαρακτήρα μου; Έχω καταλάβει ότι αυτά ταλαιπωρούν εμένα και τους άλλους;" Αν έχεις εντοπίσει το πρόβλημα, τότε έχεις γνώση. Αλλά ξέρουμε ότι η γνώση δεν συνιστά αυτόματα αλλαγή συμπεριφοράς. Χρειάζεται να κοπιάσεις επίσης. Στις "διορθωτικές επεμβάσεις" Του ο Θεός πετυχαίνει πάντα, ωστόσο χρειάζεται τον χρόνο σου, την υπομονή σου και τη συνεργασία σου για να φανεί το αποτέλεσμα.

Είναι αλήθεια ότι αλλαγές στον χαρακτήρα δεν γίνονται από τη μια μέρα στην άλλη. Αρκετοί χριστιανοί είναι πρόθυμοι να πετάξουν από πάνω τους χονδροειδείς αμαρτίες, αλλά δεν είναι το ίδιο πρόθυμοι να διορθώσουν τις ελλείψεις τους. Θέλουν χρόνο και επιπλέον κοστίζουν!Χαμένοι είναι οι ίδιοι, γιατί αργά ή γρήγορα τελματώνουν σε μια μίζερη και ασθενική ζωή. Όλα όσα μοιάζουν ανώδυνα, καταλήγουν άσκημες ρυτίδες και παραμορφώσεις που επειδή συσσωρεύονται γίνονται απωθητικές -πολύ περισσότερο απωθητικές από κείνες του προσώπου και του σώματος-, γιατί προκαλούν ταλαιπωρία σε μας και στους άλλους.